Сэтгэл Судлал

Хүн төрөлхтөн цаг ямагт бусдынхаа зан үйлийг ажигласаар ирсэн билээ. Эртний Грекчүүдийн сэтгэл судлалыг эргэн үзвэл зарим философилог санааг ойлгож болох юм. Жишээ нь, Аристотель, Платон нар хүний оюун ухаан төрөлхийн юм уу туршлагаар бий болдог юм уу  гэж хатуухан мэтгэлцдэг байлаа. Философичид үргэлж хүний мөн чанарын талаар сонирхдог байсан. 17-р зуунд Британы философич Жон Локк хүний оюун ухааныг цагаан самбараар дүрсэлж хүний амьдралын бүхий л туршлага тэрхүү самбар дээр бичигддэг хэмээн үздэг байжээ.

Түрүү үеийн сэтгэл судлалд өөр бусад нөлөөлөл нь биологи, физикийн шинжлэх ухаанаас үүдэлтэй байв. Харин Ч. Дарвин 1859 онд дэлхий нийтийн үүсэл, хувьслын онолыг тайлбарлан бичсэн "Зүйлийн Үүсэл" ном нь сэтгэл судлалд чухал хувь нэмрийг оруулсан аж. Мөн сэтгэл судлалд хувь нэмэр оруулсан өөр хүчин зүйл нь зан үйлийн ажиглалтыг байгалийн шинжлэлийн арга зүйн талаас судалдаг байсан. Түүний онолд амьтан ба хүний зан үйл орчиндоо дасан зохицох, амьд үлдэх үүрэгтэй гэж үздэг байжээ.

Дарвины бүтээл гарсанаас хойш нэг жилийн дараа Густав Фехнерийн "Психофизикийн элементүүд" хэмээх бүтээл нь гарсан юм. Тэрээр мэдрэхүйн туршлагыг оношилох туршилтын арга зүйг тайлбарласан байдаг. Туршилтандаа нарийн арга ухаан гаргаж бие махбодийн өдөөгч ба мэдрэхүйн туршлагын хоорондын холбоог судлах боломжтой болсон юм. Түүний туршилтын хандлага сэтгэл судлалыг шинэ шинжлэх ухаан болгоход ихэд түлхэц болсон билээ.

Дээр дурьдсан түрүү үеийн хөгжил нь одоогийн сэтгэл судлал ямар байна, үүний төлөө л байсан. Харин "дэг сургуулиуд" бий болсноор сэтгэл судлалын албан ёсны түүх бичигдэж эхэлсэн юм. Үндсэндээ түүхэн таван дэг сургуулиуд байсан бөгөөд структурализм, функционализм, бихевиоризм, гештальт сэтгэл судлал, психоанализ гэсэн дэг сургууриудыг авч үзье.

Структурализм. Германы сэтгэл судлаач Вилгельм Вундт 1879 онд (1832-1920) Лепцигийн их сургуульд ухамсрыг судлах лабораторыг байгуулснаар сэтгэл судлалын шинжлэх ухааны түүх албан ёсоор бичигдэж эхэлсэн. Вундт ба түүний шавь Титченер нарын үүсгэн байгуулсан дэг сургуулийг структурализм буюу оюун ухааны бүтцийн шинжлэх ухаан гэж нэрлэдэг. Вундт интроспекцийн аргаар оюун ухааны ухамсрын байдлыг судалдаг байсан. Интроспекц гэдэг нь тусгай бэлтгэгдсэн туршигдагч өөрийнхөө өдөөгчийн шууд нөлөөг эргэцүүлэх аргыг хэлдэг. Эхлээд алим харуулахад толгойд юу орж ирэх вэ ? Улаан, бөөрөнхий, гялалзсан, жижигхэн зэрэг эргэцүүлэхэд дараагийн туршигдагч тоор жимс хараад дараагийн үйлдлүүд өмнөхөө давтаад явна.

Ухамсрын шууд нөлөөг хичээнгүйгээр тэмдэглэхийг Вундт хүний оюун ухааны бүтцийг нээж байна гэж боддог байлаа. Гэвч түүний сэтгэл судлалын тодорхойлолт амжилтанд хүрээгүй. Харин түүний сэтгэл судлалд оруулсан хувь нэмэр нь оюун ухааны ухамсрын элементийг илрүүлдэг найдвартай зохион байгуулалттай судалгааны арга зүй нь байсан юм.

Вундтын нөлөөн дор ажилладаг байсан Г. Стенли Холл (1884-1924) нөлөө бүхий сэтгэл судлаач байсан төдийгүй тэрээр Америкийн Сэтгэл Судлалын Холбоо-г 1892 онд, Америкийн сэтгэл судлалын анхны сэтгүүлийг 1915 онд тус тус үүсгэн байгуулж байв.

Функционализм. Структурализм таны хувьд орчин үеийн сэтгэл судлал биш юм шиг санагдаж байвал таны зөв болж таарлаа. Ихэнх хүмүүс оюун ухааны элементүүдийн судалгаанд ач холбогдол өгдөггүй аж. Тэдгээр няцаагчдын нэг нь Виллиам Жеймс (1842-1910) байв. Тэрээр 1890 онд "Сэтгэл судлалын зарчим" хэмээх бүтээлээ хүртээл болгосноор сэтгэл судлал гэж чухам юу байдаг талаарх өөрийн санаагаа илэрхийлж чадсан байдаг. Виллиам Жеймс бол анхны америкт төрсөн сэтгэл судлаач юм. Зан үйлийн нөлөөгөөр ухамсрын үйл ажиллагааг тайлбарлах ба Дарвины хувьслын онол Жеймст хүчтэй нөлөөлсөн аж.

Түүний үзэл санаа функционализмын дэг сургуулийг байгуулсан. Энэ дэг сургууль нь зан үйл ба ухамсрын дасан зохицох чанараар сэтгэл судлалыг тайлбарладаг байсан. Бусад нөлөө бүхий функционалист John Dewey, James Angell, Edward Thorndike, Robert Woodworth зэрэг хүмүүс байдаг. Dewey-гийн 1896 онд бичсэн рефлексийн нум нийтлэл нь сэтгэл судлалын функциональ урсгалын албан ёсны эхлэл байсан. Мөн Торндайкын "Амьтны оюун ухаан" бүтээл нь функциональ урсгалын томоохон бүтээлүүдийн нэгд тооцогддог.

Функционалистууд зан үйлийг судлахдаа зөвхөн интропекцийг ашигладаг байсан биш харин тест, асуулга, туршилтын арга зүйг гол төлөв хэрэглэдэг байлаа (Benjamin, 1988).

Бихевиоризм. Зарим сэтгэл судлаачид функционализмыг оюун ухааны бүтцийн судалгаанаас сүртэй ялгарах юмгүй гэж үздэг. 1913 онд Америкийн өөр нэгэн сэтгэл судлаач John. B. Watson (1878-1958) бихевиоризм хэмээх дэг сургуулийг үүсгэн байгуулжээ. Түүний үзсэнээр сэтгэл судлал бол ил ажиглагдахуйц зан үйлийн шинжлэх ухаан гэдэг байв. Тэрээр оюун ухааны процесс ба интроспекцийн санааг огт авч хэлэлцдэггүй байсан. Харин бихевиористуудын гол анхаарлаа хандуулдаг зүйл нь ажиглагдаж болохуйц зан үйлийн обьектив оношилгоо аж. Мөн бихевиористуудын нүдээр бол сэтгэл судлалын шинжлэх ухаан нь физик ба хими шиг маш "төвөгтэй-хэцүү" байсан. Тэд өдөөгч организмд нөлөөлснөөр түүнд хариу үйлдэл үзүүлж буй ажиглагдаж болохуйц зан үйлийн судалгаагаар сэтгэл судлалыг хязгаарладаг байв. Мөн орчны өдөөгчөөр бүхий л зан үйл илэрч болно гэж үздэг байв.

Сэтгэл судлал өнөөг хүртэл зан үйлийн шинжлэх ухааныг авч үзсэн хэвээр байгаа бөгөөд сэтгэл судлалын хүрээнд нөлөө бүхийг дэг сургууль нь байсаар л байна.

Гештальт сэтгэл судлал. Америкийн сэтгэл судлалд бихевиоризм ноёрхож байх үетэй зэрэгцэн Германд мөн адил гештальт сэтгэл судлал үүсч байв. Гештальт сэтгэл судлал нь бодгалийн хэсэг, элементүүдийн задлан шинжлэлийг авч үздэггүй. Мөн структурализмын хүний оюун ухааны хэсгийн, бихевиоризмын хүний зан үйлийн хэсгийн судалгааг хүлээн зөвшөөрдөггүй байсан.

Max Wertheimer, Wolfgang Kohler, Kurt Koffka нар гештальт сэтгэл судлалын үндэслэгч, тэргүүлэгчид юм. Хүн бол хэсэг бүрээс илүү, мөн хэсэг бүрийг судалснаар "бүхэл-нийлбэр"-ийг ойлгож чадахгүй гэдэгт итгэдэг байв. "Гештальт" хэмээх Герман үг нь "бүхэл-нийлбэр" гэсэн утгыг илэрхийлдэг бөгөөд хүртэхүй, сургалт, асуудлыг шийдвэрлэх, бие хүн зэрэг эдгээрийн бүхлийг судлах нь энэхүү дэг сургуулийн судалгааны гол зорилго байдаг (Hothersall, 1990).

Тус дэг сургууль хүртэхүйн сэдвийн хүрээнд хамгийн их нөлөө үзүүлж чадсан. 

Та одоо энэхүү текстийг уншихаа түр зогсооно уу. Та хэн нэгний нүд, чих, үсний ширхэг бүрийг, шүдийг нь тус бүрээр нь төсөөлдөг үү ? эргэцүүлдэг үү ? Эсвэл та хүнийг бүхлээр нь төсөөлдөг үү ? Тус онолчид хүн аливааг бүхлээр нь хүртдэг гэж үздэг юм.

Психоанализ. Сэтгэл судлалд хамгийн сүүлд хүчтэй нөлөө үзүүлсэн үндсэн урсгал бол психоанлиз билээ. Бихевиоризм, гештальт усргалууд нэгэн зэрэг үүсч байхад Австрын залуу эмч З. Фрейд сэтгэл хөдлөлийн асуудалтай хүнийг эмчлэх ховсыг арга зүйг ашиглаж эхэлж байв. 

Фрейд хүнийг ховсонд оруулснаар нуугдмал мэдрэмжүүд буюу бэлгийн хүсэл болон ээж, аавдаа дайсагнах хүслийг дахин сэргээж болно гэж үздэг байв. Улмаар зүүд болон хэл хальтрих (хэлэх гэсэн зүйлээ мартах) үзэгдлээр ихэвчлэн илэрдэг ухамсаргүйн сэдлүүдийг голлон авч үздэг психоаналитик онол нь үүссэн юм. Өөрөөр хэлбэл Фрейд хүний өнгөрсөн амьдралын туршлагад тулгуурладаг байсан аж.

Психоаналитик онол нь сэтгэл судлалд сэтгэл заслын техник ба бие хүний ойлголтыг бүрдүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулсан.

Сэтгэл судлалын Түүхэн он жилүүд.

1859 - Ч. Дарвины "Зүйлийн Үүсэл" хэвлэгдсэн.
1860 - Fechner "Психофикизийн Элементүүд" хэвлэгдсэн
1879 - Вундт сэтгэл судлалын лабораторыг байгуулсан
1885 - Эббингаузын "Ой тогтоолт" хэвлэгдсэн
1890 - Жеймс "Сэтгэл судлалын зарчим" хэвлэгдсэн.
1892 - Холл Америкийн Сэтгэл Судлалын Холбоог байгуулсан
1896 - Dewey "Рефлексийн Нум"-ын талаар бичсэн.
1898 - Торндайкын "Амьтны оюун ухаан" хэвлэгдсэн.
1900 - Фрейдийн "Зүүдний тайлал" хэвлэгдсэн.
1905 - Бинет ба Симон нар "Анхны Оюун ухааны тест" хэвлэгдсэн.
1912 - Вертгеймер "Гештальт" санааг бичсэн.
1913 - Ватсон "Бихевиоризм" талаар бичсэн.